De afgelopen jaren zijn we op verschillende terreinen in de samenleving in staat met het analyseren van grootschalige kwantitatieve datasets verbanden te ontdekken. Zo wordt er door het combineren van verschillende databronnen gewerkt met crowd-management in uitgaansgebieden. En zien we impact van een verschijnsel als droogte tot op adresniveau. Het duiden van patronen in dit type data is wat complexer en vergt veel werk en kennis. Maar hoe zit dat bij de data die we met kwalitatieve onderzoeksmethoden verzamelen?
Als je op basis van interviews, workshops of groepsgesprekken data verzameld hebt dan willen de meeste opdrachtgevers meer dan een samenvattende beschrijving daarvan. Net zoals rechte tellingen in een kwantitatief onderzoek net te weinig (nieuwe) kennis opleveren, is een beschrijvende samenvatting van onderzoeksresultaten vaak ontoereikend om toe te passen in het beleidsproces. Het is cruciaal als onderzoeker op zoek te gaan naar patronen in de data. Patronen helpen bij de duiding en de duiding geeft richting aan een advies.
Als antropologe en kwalitatief onderzoeker las ik een inspirerend boek van corporate antropoloog Danielle Braun hierover: Patronen herkennen en veranderen met antropologische blik.[1] Met prachtig beeldmateriaal en gebaseerd op verschillende theoretische stromingen laat zij zien hoe we als individu, familie, team, organisatie, volk of land hechten aan patronen.
Aan ons als wetenschappelijke en toegepaste onderzoekers de schone taak patronen te herkennen uit onze onderzoeksgegevens, een essentiële stap in de analysefase van een onderzoeksproject. Patronen zijn repeterend en op meerdere lagen waarneembaar. Denk aan een broccoli waarvan elk deel weer een broccoli op zich lijkt. Verder hebben ze een systemische samenhang en vormen ze een energieveld. Zo’n energieveld is bijvoorbeeld te merken als je bij de begrafenis van iemand die je niet persoonlijk kent, je toch bedroefd voelt. Het is de kunst om als onderzoeker deze energievelden op te vangen. Ze vormen de sleutel tot verandering. Doorgaans worden patronen doorgegeven door voorbeeldgedrag, verhalen, rituelen maar ook wetten en regels.
In onze onderzoekspraktijk gebruiken we de drie manieren om patronen die Braun schetst ook: dimensies onderscheiden, typologieën maken of nieuwe theorieën vormen en toetsen. Soms zoeken we naar variaties in patronen langs verschillende dimensies zoals individueel versus collectief, langetermijnoriëntatie versus kortetermijnoriëntatie. Een andere invalshoek om patronen te duiden bieden typologieën. Een specifieke set van kenmerken vormt samen een type en de interactie tussen deze typen verbeelden de dynamiek die je als onderzoeker wil weergeven. De typologie versterkt het verhaal. Tenslotte noemt ze de grounded theory als manier om patronen te ontdekken. Hierbij manifesteren patronen zich tijdens het proces van dataverzameling. Onderzoekers formuleren hierover een theorie en stellen deze bij als nieuwe informatie betreffende theorie onderuit haalt. Aan elke methode kleven voor- en nadelen. We bepalen meestal vooraf welke methode we hanteren om de verzamelde gegevens uiteindelijk te duiden.
Op zoek naar patronen hanteren we vaak verschillende perspectieven: het perspectief van de buitenstaander en het perspectief van de binnenstaander. Om niet te zeer je eigen perspectief de duiding te laten beïnvloeden kijken we met verschillende mensen naar de data, de zogenaamde collegiale toetsing.
Het benoemen en beschrijven van patronen die je hebt ontdekt biedt opdrachtgevers een foto of spiegel. Dan komt de belangrijkste vraag volgens Braun aan bod: En nu? Een goede duiding nodigt uit tot het gesprek over wat er dan mogelijk anders zou kunnen. Wat zijn de gewenste veranderpaden? Dit goede gesprek vergt luisterkracht en creativiteit en markeert de overgang van mijn rol als onderzoeker naar die van adviseur.
Mirjam Smulders, mei 2022
Bronnen
[1] Dr. Danielle Braun, : Patronen herkennen en veranderen met antropologische blik, uitgeverij Boom, Amsterdam 2021
Het PON & Telos. Onderzoekt, analyseert, duidt en verbindt