Blogs

Women are human beings who matter as much as men

drs. Mirjam Smulders
   
14 oktober 2020

Met dank aan Donna Roukens

Over feminisme in vrouwenlevens

De vraag van een collega welk feministisch boek me het meest geraakt had, voert me terug naar het begin van mijn studententijd. The Women’s Room van Marilyn French springt meteen in mijn herinnering. Een dik boek vol gedachten, conflicten en gebeurtenissen, dat zich afspeelt eind jaren zestig in de Verenigde Staten. Maar was het eigenlijk wel feministisch? Het riep bij publicatie in 1977 heftige emoties op. Ook mij liet het, begin jaren 80, niet onberoerd. Wat merken we daar nu van, zo’n veertig jaar later? Een tijd waarin sisterhood een hashtag is, waarin nieuwe generaties vrouwen hun recht op eigen seksualiteit claimen en waarin me too heel wat machtsmisbruik tegenover vrouwen heeft geopenbaard. En wat doen we zelf? Met die vraag ging ik in gesprek met Donna, een jonge vrouw, tussen leerling en student. Maar eerst gaan we lezen en herlezen.

The Women’s Room

The Women’s Room vertelt het verhaal Myra Ward, die opgroeit in het voor vrouwen beperkende kleinburgerlijk milieu van de jaren vijftig, tot en met de zeventiger jaren, waarin ze weer studente op Harvard is. Daar leert ze andere vrouwen kennen, met andere verlangens, ambities en beperkingen. Via het contact met onder andere  Val, Iso en Ben leren wij Myra kennen met op de achtergrond de protestmarsen tegen segregatie en racisme en het opkomend feminisme.

Het kwam in 1977 uit, recensenten reageerden woedend en het werd in veel religieuze kringen verboden. Het boek brak met de literaire conventies dat het goede, het rechtvaardige altijd  overwint. Literatuur over vrouwen is erg gebonden aan conventies en extreem tegen verandering, zo legt  de schrijfster in haar in 2006 toegevoegde nawoord uit. The Women’s Room breekt met het conventionele beeld over het werk van vrouwen, over de centrale plaats van mannen in het leven van vrouwen, en de suggestie dat mannen superieur zijn aan vrouwen. ‘Als je gelooft dat vrouwen menselijke wezens zijn die er evenveel toe doen als mannen, dan kun je niet accepteren dat mannen superieur aan vrouwen zijn, of het nu moreel, fysiek, intellectueel of politiek is.

Tijdsbeeld

Het lezen valt samen met de coronacrisis waarin een hernieuwde opleving van activisme plaatsvindt. Black Lives Matter (BLM) springt het meest in het oog en bereikt aanhoudend de (Nederlandse) pers. Maar ook vrouwen komen weer als onderwerp van zorg in de schijnwerpers: vrouwenrechten staan weer op de tocht door de opkomst van het populisme (Hedy D’Ancona in Vrij Nederland), er is publieke aandacht voor femicide (vrouwenmoord) in de relationele thuissfeer (Florence van der Haar in de Volkskrant) en de nog minstens zestig jaar durende ongelijke loonbetaling aan vrouwen (Sophie van Gool en Coco van Beveren in Trouw). Misschien geen echte feministische opleving maar er mag weer over vrouwen geschreven worden.

Voor de achttienjarige Donna is die context aanleiding The Women’s Room een traag boek te vinden: “Het boek is belangrijk geweest in zijn tijd, maar voor nu heb je er niet zo veel aan. Ik vond het eigenlijk behoorlijk cliché. Beelden van huisvrouwen, onderdrukte vrouwen, verkrachting, het kwam allemaal aan bod. Het gedwongen trouwen en dan vooral poetsen en daarin blijven hangen, dat is een cliché. (…) Het gaat niet over dingen waarover ik nog nooit had gelezen. Voor mij is het dus geen belangrijk boek. (…) Ik heb wel natuurlijk al veel beelden over die tijd, dat leven. Het voelt overdreven omdat het nu compleet anders is natuurlijk.”

Daarnaast kent ze het leven van vrouwen in de Amerikaanse suburbs al door de beelden van series zoals Mad Men. Zelf kende ik de beschreven vrouwenlevens een beetje van mijn moeders generatie. Veel vrouwen werkten niet of nauwelijks en waren huisvrouw. Als jonge studente was ik onder de indruk van de eloquente woorden waarmee dit uitermate saaie en niet serieus genomen leven van vrouwen en ook mannen gefileerd werd. Eindeloze dienstbaarheid aan het gezin en maatschappelijk onzichtbaar. Die huisvrouwen  die studeerden aan de universiteit dachten nog dat zij de enigen waren met die ervaringen. Sommige normen vond ik wonderlijk. Bijvoorbeeld dat Myra, de hoofdpersoon,  zich liet beschuldigen en verraden door vrienden die overspelig waren. Zij kwam daartegen niet in opstand. Als 18-jarige bevreemde mij dat, terwijl ik het nu als 58-jarige wel begrijp. Waarom ieders leven overhoop gooien terwijl je er ook zelf afstand van kunt nemen? Donna ergert zich aan die houding: “Dat vond ik passen bij de hoofdpersonage. Die was overal nogal passief bij. Ik ergerde me daaraan! De omwentelingen in die tijd, daar ben ik dankbaar voor. Ze zorgen ervoor dat ik er nu minder om hoef te geven. Die tijd voelt ver weg. Ik maak me daar geen zorgen over. Ik zou het nooit doen zo passief zijn. Tegenwoordig is het misschien wat minder scherp. Je ziet ook mannen die passief zijn, die geen bewuste keuzen maken en die blijven hangen in niets doen. In de tijd van het boek was trouwen de standaardweg voor vrouwen. Dat is nu niet meer.”

 

Gelijkwaardige relaties?

Het boek laat zien hoe verschillende vrouwen zichzelf verliezen in relaties. Dat was voor mijn jonge ik best deprimerend om te lezen en niet altijd herkenbaar. Tegenwoordig kan ik het beter in de cultuur en context van die tijd plaatsen. Donna vindt dat het boek mannen nogal hard aanvalt door te laten zien hoe vrouwen gemanipuleerd worden. Donna: “Ze schildert vrouwen wel af als het slachtoffer van de man. Vooral in liefdesrelaties. Ik begon wel na te denken over mijn verhouding tot mannen. En ik herkende ook dingen in hoe zij ze verwoordt. Ik begon ook negatiever over mannen te denken terwijl ik het boek las. En ik weet niet of dat eerlijk is tegenover mannen van nu omdat die heel anders zijn dan toen. Ik weet niet zo goed hoe dit boek toe te passen is op het heden. Bijvoorbeeld de relatie met Ben begint heel mooi. Maar dan zie je steeds meer van de ander en dan komt dat steeds in een negatiever licht. Dat je uiteindelijk in een relatie vastzit, dat is van alle tijden, dat heeft niets met feminisme te maken, dat hebben mannen ook. Nu lijken er meer communicatiemogelijkheden te zijn dan in de tijd van het boek.”

In haar eigen leven kent ze geen relaties die zich zo hebben ontwikkeld en in ongelijkheid zijn geëindigd: “Vrouwen hebben hier sowieso meer speelruimte in het eindigen van relaties, misschien zelfs meer dan mannen. Ik denk dat mannen erg voorzichtig zijn geworden omdat er nu veel meer aandacht is voor de positie van de vrouw, vaak ook met de kinderen. Dat geeft een vrouw dan best veel macht.” Hoewel ze ook beseft dat dat een actieve houding van vrouwen vergt: “De uiteindelijke blik die die vrouwen hadden op relaties, die herken ik bij mezelf nu al wel. Iets meer afstandelijk en voor jezelf opkomen in een relatie, dat was het uiteindelijk doel. Ook van Val. En daar herkende ik mijzelf wel in. Ik zou bepaalde dingen nooit toelaten en niet zo tegen me laten spreken. Toen een jongen tegen mij zij dat hij liever niet had dat ik een bepaald jurkje aantrok, ben ik heel boos geworden. Ik wilde het aan! Je kunt makkelijk denken nou èn, dan doe ik dat niet meer aan, maar voor je het weet ben je jezelf kwijt. Ik denk dat je nu van de buitenwereld veel meer steun krijgt als je een eind aan een verkeerde relatie maakt. Het is nu de uitzondering en niet de norm dat mannen zich zo met je identiteit bemoeien” aldus Donna.

Op mijn vraag of er in deze tijd misschien minder sprake van slachtofferschap in relaties is zegt ze: “Ja,  dat bedoel ik als ik zeg dat de vrouw inmiddels iets meer kracht heeft gekregen en aanzien en steun. Je kunt minder snel tot slachtoffer gemaakt worden omdat de consequenties er eerder zijn.  Mannen hadden in het verleden meer vrijheid om zo denigrerend naar vrouwen te zijn. Dus vrouwen zijn nu minder afhankelijk van hoe de man over haar voelt. Er is altijd steun te vinden is voor haar situatie.”

Wat Donna echt raakte en mij ook was het veroordelen van emoties van vrouwen: “Het verhaal van Lily. Dat verhaal raakte me of maakte me zelfs wel bang. Dat je in een psychiatrisch ziekenhuis terecht komt en door de opgelegde normen en het beeld van hysterie van vrouwen, een beeld dat nog steeds aan vrouwen hangt, dat je er niet meer uit komt. Emotioneel zijn van vrouwen wordt als een mentale ziekte gezien. Dan word je niet eens meer als mens gezien. Dan ben je echt al je macht kwijt. Dan word je niet meer als een zelfstandig persoon gezien, daar schrik ik dan van. De mensen om haar heen trokken een beetje van haar weg. Die dachten dat is geen mens meer, meer een dier. Dat bewonderde ik dan wel weer van Myra , dat ze op bezoek bleef komen bij Lily. Ik vond ook dat Lily erg sterk was: ze omarmde het uiteindelijk: ik doe maar gek, dan ben ik vrij.”

Ook dat zogenaamde tone policing, het ingaan op de toon waarop iemand iets zegt, in plaats van de inhoud serieus te nemen is in 2020 nog zeer actueel1. Nu horen vrouwen vaak ‘Ben je ongesteld of zo?’ maar belanden ze minder snel in de psychiatrie.

 

De mommy-track?

Het krijgen van kinderen zet vrouwen in onze cultuur vaak op een zijspoor. Dat laat het boek in diverse verhaallijnen zien. Donna beseft dat ze er vanuit haar eigen leefwereld naar kijkt: “Ik kan alleen maar praten vanuit mijn bubbel. Mijn moeder heeft een inkomen en is zelfstandig ook al is ze gescheiden. Je ziet veel minder vaak dat mensen zonder die zelfstandigheid uit elkaar gaan. De meest vrouwen werken, fulltime of parttime. Er zijn nu ook meer wetten die er gewoon een gelijk spel van maken.”

In de praktijk lijkt het daar nog aan te schorten. Er is nog steeds sprake van een forse loonkloof tussen mannen en vrouwen2. Deels omdat vrouwen van wege parttime werk niet doorstromen naar beter betaalde banen. Donna vindt dat vrij logisch: “In het boek komen veel vrouwen voor die van alles wilden maar die het ook goed leek om tijdens de periode van kinderen krijgen rustig thuis te blijven of minder te werken. Ze konden daar ook echt wel van genieten. Dat is in het echt ook zo denk ik: Je kunt gewoon genieten van kinderen. Je bent niet echt afgeschreven dan. Het is niet per se negatief. Dat je minder carrièrestappen kunt maken vind ik logisch, als je minder werkt. Dat is tegenwoordig echt wel een keuze. In die tijd kreeg je kinderen, en daar kon je je niet tegen beschermen. Daar werd van alles omheen van je verwacht. Dus kreeg je kinderen en dan kon je niks meer. Nu kun je meer kiezen. Ook vrouwen die parttime werken en een carrièrestap willen maken, hebben die optie op alle fronten. Je hebt zoveel manieren om geen kinderen te krijgen, zodat het vrouwen echt veel vrijer maakt.”

 

Persoonlijke ontwikkeling of feminisme?

In de loop van het boek zien we Myra steeds meer opkomen voor zichzelf. Het tekent haar relatie met Ben. Donna ziet haar keuze om geen kind meer te willen vooral in dat licht: “Ze heeft die ervaring uit haar eerste relatie gehad en vond dat niet ideaal. Ik vind niet dat ze zomaar voor die man een extra kind zou moeten krijgen. Het had gekund dat het haar wel had blij gemaakt. Dat had niet een foute keuze hoeven zijn, dat had goed kunnen aflopen. Goed dat ze echt sterk genoeg was haar eigen keuze te maken. Dat is misschien het hele idee van het boek dat ze aan het einde daar wel sterk genoeg voor is.”

De relatie met haar kinderen is best mager. Donna analyseert deze relatie: “De kinderen waren op het laatst wel nog met haar in contact. De relatie met die kinderen is in het begin intens maar het stokt naarmate ze meer jongens worden. Ze kan daar niet meer haar identiteit aan ophangen. Dat had met haar relatie met Norm te maken. Die man en kinderen hadden een doel in het leven en haar enige doel was hun bevoorraden in hun levensmiddelen.”

Van een vrouw die zichzelf wegcijfert naar een vrouw die voor haar eigen wil en verlangens staat; gewoon een emancipatoire coming of age? Ik denk nu eigenlijk allebei en ook Donna ziet dat de tijden zijn veranderd: “Val doet me het meest denken aan de moderne vrouw omdat zij zegt wat ze denkt en heel erg duidelijk is. Ik vond haar de meest toegankelijke persoon omdat die nu nog steeds zou kunnen bestaan, maar dan zou ze niet voor gek worden verklaard. Ik herken mijn tante of mijn moeder ook in haar. Ik ken niet zoveel passieve vrouwen zoals toen in die Amerikaanse suburbs leefden. Mijn oma heeft in die tijd geleefd en haar zussen ook. Zij mocht haar beroep niet meer uitoefenen toen ze getrouwd was. Ze belandde ook in de suburbs, in Amsterdam. Maar ze was heel eigenzinnig. Ik ben daarmee opgegroeid. Dus voor mij is dat niet zo abnormaal. Ik zag haar gewoon als een sterke vrouw.  Maar ik heb haar nooit gekend als iemand die haar baan moest opgeven en daar gefrustreerd over was.”

Toch vindt Donna het vooral een feministisch boek: “Ik kan me voorstellen dat het boek toentertijd veroordeeld werd. Vooral door mannen in die tijd. Het is negatief over hun geschreven. Er was natuurlijk veel meer van mannen in die tijd geschreven, dan wat beschreven is vanuit het perspectief van een vrouw. Dat voelt dan oneerlijk. Er zijn uitzonderingen, ook bij mannen, en het is nogal generaliserend dit boek. Daar erger ik me aan. En dat is ook het gevaar van nu. Want nu heb je ook zoveel van die feministische dingen. Ik heb er niet zo’n interesse in omdat ik het zo vaak al hoor. Maar misschien accepteer ik het dan onbewust.”

Er gebeurt veel onbewust in het boek, bevestigt Donna: “Ja, dat laat ze met die herhaling wel zien. Maar dat had ook uitgelegd kunnen worden. Zoals dat ze op de ene pagina niet voor het huwelijk wilde kiezen en op de volgende pagina getrouwd was. Daar had ze meer licht op kunnen laten schijnen: dat snap ik dan niet, hoe dat gebeurt. Die momenten maken echt verschil.”

Maar misschien was die zelfreflectie er toen nog niet bij de hoofdpersoon, vraag ik haar. Donna: “Ja, dat zou kunnen. Ze doet wat er verwacht wordt. Misschien was het toen iets kleins gewoon te trouwen zoals er van je verwacht wordt. Terwijl nu is het iets groots. Waarom zou je je hele leven veranderen?  Nu is het een papiertje. Het heeft mijn mening over trouwen wel een beetje veranderd. Het voelt in dit boek een beetje betekenisloos, maar wel beperkend. Het trouwen helpt hen niet in de relatieontwikkelingen. Nu heb je meerdere relaties in je leven. Je gaat minder snel serieus want je hoeft niet te trouwen. Je wordt ook kieskeuriger.”

 

Feminisme 2020

Als het gaat over het slachtofferschap van vrouwen dan lijkt het alsof vrouwen het zichzelf aandoen, alsof het niet in de samenleving, in de cultuur is ingebakken. Ook Donna ziet dat vrouwen veel zelf doen: “En dat is soms ook begrijpelijk omdat het dan rust gaf. De makkelijke weg, de fijne weg. Gewoon trouwen. Dat voelt comfortabel. Ook voor vrouwen. Totdat het allemaal anders voelt en niet comfortabel is. Het is nu bijna onacceptabel om als vrouw niet te werken, niet je eigen inkomen te verdienen. Dat geldt dan voor mijn bubbel, maar dat is het enige leven dat ik ken!”

Over de meer systematische uitsluiting van vrouwen in de bepaalde domeinen in de samenleving is Donna optimistisch: “Vooral in de werkwereld zal discriminatie van vrouwen nog bestaan. Dat zie ik in de media. Er kiezen veel meer vrouwen voor juridische opleidingen, de wetenschap. Terwijl er in de praktijk nog veel oude mannen werken. De nieuwe zijn allemaal vrouwen. Op universiteiten zijn sowieso meer vrouwen. Er is veel aandacht voor nu. Bijvoorbeeld in het aannamebeleid van de TU Eindhoven.”

Voor zichzelf is ze vol vertrouwen: “Niet per se een toekomstbeeld met een man erbij. Dat is geen must. Mijn beeld is dat ik blij kan zijn. En onafhankelijk kan zijn. Met of zonder man.”

En plots herinner ik me dat gevoel van mezelf als jonge vrouw: alles kan nog gebeuren! Daar waar Donna zich onafhankelijk voelt en ervaart dat zij zelf aan het stuur van haar leven staat, ben ik dankbaar voor die momenten dat ik me aan het stuur voel staan en hernieuwd gemotiveerd het wegdrukken van vrouwen in ons leven te blijven benoemen.

1 Florence van de Haar Wéér zo’n column? Jawel : In: Volkskrant, 27-08-2020

2 Sophie van Gool en Coco van Beveren In dit tempo duurt het nog 61 jaar voordat vrouwen en mannen evenveel verdienen IN: Trouw, 6 september 2020 en Juliette Stroosnijder Onderzoek CBS:Vrouwen werken meer maar zijn nog altijd kampioen deeltijd In: Trouw 6 maart 2020